Έκθεση σύγχρονης τέχνης: «Τ’ αυτιά μας στο τσιμέντο»

Στο κείμενό της «Ο οικοφεμινισμός ως διατομική οικολογία» η φιλόσοφος Chiara Bottici μιλά για την ανάγκη να επανεξετάσουμε την αντίληψη της φύσης ως έναν απλό πάροχο «πρώτης ύλης» που πρέπει να υποταχθεί στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, αλλά και τον ίδιο τον διαχωρισμό μεταξύ «έμβιας» και «άβιας ύλης», εστιάζοντας στη διατομική ιδέα ότι «όλα τα όντα είναι, ως έναν βαθμό, έμψυχα: υπ’ αυτό το πρίσμα, το περιβάλλον δεν μπορεί να εκληφθεί ως κάτι εξωτερικό, ως κάτι που βρίσκεται εκεί έξω, αλλά ως αναπόσπαστο στοιχείο του είναι μας, ως κάτι εδώ μέσα. (…) «το περιβάλλον είμαστε εμείς». Εξού και η οικοφεμινιστική πρόταση να μετακινηθούμε από την έννοια της «αειφόρου ανάπτυξης» σε εκείνη της «προοπτικής επιβίωσης»^[1]. Μπορούμε να αντιστρέψουμε την εμπεδωμένη καπιταλιστική ιεραρχία άνδρας, γυναίκα, ζώο, φυτό;

Με αναφορά στο φετινό θέμα του φεστιβάλ «Διαδρομές στη Μάρπησσα» «Αέρας, γη, νερό, φωτιά! Στοιχεία αχάλαστα» (από τη συλλογή Πατρίδες του Κωστή Παλαμά) που εστιάζει στα στοιχεία της φύσης, η εικαστική έκθεση «Τ’ αυτιά μας στο τσιμέντο» (από στίχο του ποιήματος «Ουεκουβού Μαπού» της Βαλέρια Μούσιο από την Αργεντινή, μτφ. Σπύρος Πρατίλας, περ. Τεφλόν τεύχος 30) ξεκινά από το όψιμο ενδιαφέρον για την πέρα-από-τον-άνθρωπο ζωή σκύβοντας να ακούσει τα φυτά, τα ζώα αλλά και τα «άψυχα» όντα του τοπίου του νησιού και τις ιστορίες που έχουν να διηγηθούν για το σήμερα και το χθες.

Σε μια εποχή που η solastalgia (το στρες για το μέλλον του πλανήτη) γίνεται πιο έντονη, και στον Ισημερινό ή τη Νέα Ζηλανδία ιθαγενείς κοινότητες πετυχαίνουν να αναγνωρίζονται ποταμοί ως νομικά πρόσωπα και να αντιμετωπίζονται ως έμβια όντα, οι καλεσμένες/οι εικαστικοί που δούλεψαν στο (ή με το) νησί στρέφουν το ενδιαφέρον τους στο φυσικό περιβάλλον και στο αν μπορούμε από τη συζήτηση για την αξιοποίηση του να περάσουμε στη σύναψη μιας σχέσης μαζί του.

Μέσα από το έργο καλλιτέχνιδων/ών που στοχάζονται πάνω στις αλλαγές στο φυσικό περιβάλλον και τις αθέατες ιστορίες πίσω από αυτές, και στον απόηχο του αντίκτυπου που είχε η Κίνηση των Πολιτών της Πάρου για την ελεύθερη πρόσβαση στις ακτές, η έκθεση διερωτάται αν οι αλληλοσυγκρουόμενες διεθνείς και εθνικές αφηγήσεις περί βιωσιμότητας στην εποχή της κλιματικής αλλαγής μπορούν να διασταυρωθούν με την τοπική εμπειρία στην κατεύθυνση της διεκδίκησης της δημοκρατίας όλης της ζωής. Είναι οι πέτρες, τα ρέματα και οι ξερολιθιές έμψυχα όντα; Τι μπορεί να μας μάθουν ή και να μας ξεμάθουν τα κύματα, οι μέλισσες, τα ψάρια-ξενιστές, οι πρακτικές ενός κέντρου φροντίδας πληγωμένων άγριων ζώων στην Πάρο;

Λαμβάνοντας υπόψη τις παρανοήσεις σχετικά με την ερήμωση του ορεινού τοπίου και τις προκλήσεις που θέτει η ανάπτυξη αλλά και η νοσταλγική εθνοκεντρική προσέγγιση της παράδοσης, η έκθεση έρχεται, μέσα από νέα ως επί το πλείστον έργα που προκύπτουν μέσα από ερευνητική διαδικασία, επιτόπια και μη, να προσθέσει νέες «εγγραφές» σε ένα υπό κατασκευή, νομαδικό αρχείο πρακτικών και έργων τέχνης. Ένα αρχείο που, με αφετηρία τη Μάρπησσα και τις «Διαδρομές», επί σειρά ετών χτίζει μια εναλλακτική αφήγηση, γεφυρώνοντας το παρελθόν της Πάρου (και ευρύτερα της αγροτικής και νησιωτικής Ελλάδας) με προβληματικές και διακυβεύματα του σήμερα και του αύριο. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο αρχαιολόγος Φαίδων Μουδόπουλος – Αθανασίου «η παράδοση δεν είναι μια έννοια στατική, όπως επίσης πολλές φορές η έννοια της προόδου είναι πιο αμφίσημη από ότι περιγράφεται από τα κυρίαρχα αφηγήματα. Τί κρατάμε από ένα παρελθόν που κύριες μορφές έκφρασης ήταν η συλλογικότητα και η αλληλεγγύη μέσα σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες για ένα μέλλον που διαφαίνεται πιο ατομοκεντρικό από ποτέ;»^[2].

Αρκετές/οι από τις/ους εικαστικούς που ταξίδεψαν φέτος στην Πάρο λίγο πριν την αρχή της σεζόν γύρισαν με μεσογειακή κατάθλιψη^[3], παρατηρώντας τη συρρίκνωση του φυσικού τοπίου και την επεκτατική ανθρώπινη παρουσία και τον τρόπο που επηρεάζει τα μη ανθρώπινα όντα. Είναι το νερό που χρησιμοποιείται για το πλύσιμο των ενοικιαζόμενων αυτοκινήτων λιγότερο από αυτό που καταναλώνεται για τις πισίνες; Τι μπορούν να μας πουν για την αποικιοκρατία και τον εθνικισμό σήμερα τα ψάρια- εισβολείς από άλλες θάλασσες που οι περιβαλλοντικές οργανώσεις μας καλούν να μάθουμε να τρώμε για να μην εξαφανίσουν τα τοπικά είδη; Πόσο Παριανός είναι ο γαύρος, γιατί το ψάρι και ο ξένος την τρίτη μέρα βρωμάνε, όπως λέει και μια Παριανή παροιμία, και τι γεύση έχει το χωροκατακτητικό λεοντόψαρο όταν σερβιριστεί με το κατάλληλο εθνικό-γαστρονομικό αφήγημα; Τι αποκαλύπτει για τις οικοσυστημικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στο νησί μια κάθοδος από την ψηλότερη κορυφή της Πάρου, όπου δεσπόζουν οι κεραίες που εξυπηρετούν τις επικοινωνίες, μέχρι τη θάλασσα; Τι σκεφτόμαστε για το θηλυκό τοπίο του παρόντος παρατηρώντας τα κύματα σε ένα βίντεο-πλάνο, ή βλέποντάς τα να ξεβράζουν στην ακτή μια μέδουσα από λάστιχο; Και τι για την εργασία και το τοπίο καθώς βλέπουμε το μπετόν να ρέει από τα χέρια των εργατών στο πλέγμα μιας οικοδομής πλάι στο δημιούργημα της εργασίας ενός μελισσιού;

Με το Dreams made of wax, they melt at sunrise η Αθηνά Κουμπαρούλη μέσα από μία μικρής κλίμακας γλυπτική εγκατάσταση και βίντεο, διερευνά το πώς η άναρχη δόμηση συρρικνώνει τον φυσικό χώρο και τις οντότητες που κατοικούν σε αυτόν. Διερωτώμενη τι χρειάζεται σήμερα περισσότερο για να επιβιώσει, παρατηρεί το τοπίο που μεταμορφώνεται ή εξαφανίζεται σιγά σιγά κάτω από όγκους τσιμέντου, συνδέοντάς το με το κερί μέλισσας, η ευπρόσβλητη υλικότητα του οποίου αναπόφευκτα λιώνει και καταρρέει κάτω από τον καυτό ήλιο.

Στο σπονδυλωτό βίντεο-δοκίμιο κανένα ίχνος αρχής, καμία προοπτική τέλους των Phantom Investigations (Ινώ Βαρβαρίτη και Γιάννης Δελαγραμμάτικας) αποσπάσματα σκέψεων, αρχειακές αναφορές και σημειώσεις πεδίου δημιουργούν ένα σχήμα ποιητικής και επιστημικής ερμηνείας με αφορμή την τοπολογία και την πολιτισμική συγκυρία της Πάρου. Το αφηγηματικό μοτίβο του έργου υιοθετεί συμβολικά την τροπικότητα μιας, σταδιακά, καθοδικής μετάβασης από την ψηλότερη κορυφή της Πάρου που βρίσκεται το εκκλησάκι των Αγίων Πάντων ως τη θάλασσα. Το συνολικό εγχείρημα είναι αποτέλεσμα διασταυρούμενων αφηγήσεων προσωπικού, γεωλογικού και ανθρωπολογικού ενδιαφέροντος.

Στην εγκατάσταση Alien species served with local purities των Πέγκυς Ζάλη και Παναγιώτη Λιανού, τρία μυθο-κριτικά κείμενα με τη μορφή μαγειρικών συνταγών και μια σειρά από γλυπτά μαγνητάκια παρουσιάζονται στο έρημο αρχοντικό Γαβαλά στη Μάρπησσα που περιμένει εδώ και καιρό την επόμενη μέρα του. Το έργο κάνει αναφορά στα ξενικά είδη από μακρινές περιοχές που αποικίζουν τα νερά της Μεσογείου, και διαταράσσουν την ισορροπία τόσο του τοπικού οικοσυστήματος όσο και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων συνιστώντας απειλή, διότι ανταγωνίζονται τα ενδημικά είδη. Παράλληλα αναφέρεται  στα χρηματοδοτικά προγράμματα που έχουν ως στόχο να προωθήσουν την κατανάλωση των ειδών αυτών με τη συνεργασία σεφ και περιβαλλοντικών οργανώσεων. Εδώ τα ξενικά είδη σερβίρονται με τοπικά “αγνά” προϊόντα προτείνοντας συνταγές που αξιοποιούν συστατικά όπως ο υπερτουρισμός, η προσφυγική κρίση, η άνοδος του εθνικισμού και η αποικιοκρατία.

Η Κατερίνα Κομιανού παρουσιάζει δύο βίντεο, ένα παλιότερο κι ένα που φτιάχτηκε για την έκθεση. Στο βίντεο-αφήγημα Μέδουσα μια οντότητα πάλλεται στην όχθη. Δεν ξέρουμε αν είναι ζωντανή, νεκρή, αν έχει φύλο. Είναι «μία μέδουσα, φτιαγμένη από μαύρες πλεξούδες (…) Τα κύματα τη χτυπούσαν, σαν ένα γυναικείο κορμί». Για την Κομιανού «δεν είμαστε το θηλυκό τοπίο του παρελθόντος». Όταν έρχεται αντιμέτωπη με τις επιπτώσεις του παρελθόντος αρνείται «να τις ενισχύσει επαναλαμβάνοντάς τες, να τους προσδώσει το αμετάκλητο, το αντίστοιχο της μοίρας, να μπερδέψει το βιολογικό και το πολιτισμικό, γιατί πλέον το μέλλον δεν πρέπει να καθορίζεται από το παρελθόν». Στο νέο της βίντεο uneasy love affair το βίντεο ενός κύματος της Πάρου που βρήκε online κινηματογραφείται εκ νέου με αναλογικές βιντεοκάμερες διερευνώντας το πώς καταστρέφεται μια δοσμένη εικόνα, πώς φτιάχνεται μια πιο φτωχή αλλά όχι λιγότερο αληθινή. Μια μελέτη πάνω στη ρευστότητα, τη δυαδικότητα και το πέρασμα του χρόνου, και μια μορφή αντίστασης στις επιβολές της σύγχρονης καπιταλιστικής συνθήκης.

Συνομιλώντας με τη θεματική του φετινού φεστιβάλ Διαδρομές στη Μάρπησσα «Αέρας, γη, νερό, φωτιά! Στοιχεία αχάλαστα» οι εικαστικοί που συμμετέχουν στην έκθεση ξανακοιτάζουν το φυσικό τοπίο καθώς μετατρέπεται όλο και πιο εντατικά σε εκμεταλλεύσιμες μονάδες. Με επίκεντρο ένα κυκλαδίτικο νησί – πρωταθλητή στις οικοδομικές άδειες και ενώ νέα φαντάσματα όπως η μαφία του τουρισμού έρχονται να προστεθούν στις συνέπειες της κλιματικής κρίσης και της τουριστικής ανάπτυξης όπως η λειψυδρία, τα έργα της έκθεσης μας κάνουν να αναρωτιόμαστε πόσο αχάλαστα είναι τελικά σήμερα τα στοιχεία της φύσης, αν εξακολουθεί να υπάρχει εναλλακτική, πόσο αγνή μπορεί να είναι αυτή και τι κάνουμε γι αυτό.

Θεωρώντας, τέλος, ότι τόσο οι ίδιες οι Διαδρομές στη Μάρπησσα αλλά και τα έργα, οι συζητήσεις, οι ζυμώσεις που έχουν προκύψει μέσα από αυτές αποτελούν ένα αρχείο πρακτικών του πως μπορούμε να φανταστούμε διαφορετικά τη νησιωτικότητα, και δεδομένου ότι αντίστοιχα αρχεία δημιουργούνται ολοένα και πιο εντατικά την τελευταία δεκαετία σε διαφορετικά νησιά η φετινή έκθεση πλαισιώνεται από τη συζήτηση «Νησιωτικότητα. Μια συζήτηση για τις εικαστικές δράσεις στα ελληνικά νησιά» που ξεκινά από την ομώνυμη έρευνα της ιστορικού τέχνης και επιμελήτριας Εβίτας Τσοκάντα στην οποία συμμετέχουν παραγωγοί, επιμελητές και καλλιτέχνες που συμμετέχουν σε διαφορετικά καλλιτεχνικά εγχειρήματα (Πάκυ Βλασσοπούλου, εικαστικός, Ιορδάνης Κερενίδης, συνιδρυτής Phenomenon, Ανάφη, Άκης Κόκκινος, επιμελητής και ιδρυτής DEO Projects, Χίος, Δέσποινα Ζευκιλή, κριτικός τέχνης και επιμελήτρια σύγχρονης τέχνης Διαδρομές στη Μάρπησσα, Πάρος).

Ημέρα και ώρα συζήτησης : Παρασκευή 23 Αυγούστου 2024, 20:15

[Αύλειος χώρος Κοινότητας Μάρπησσας]

Ημέρα και ώρα ξενάγησης και επιτελεστικών αναγνώσεων (σερβίρεται και γαύρος παριανός!) :

Σάββατο 24 Αυγούστου 2024, 20:30

[Σημείο έναρξης: Μουσείο Γλυπτικής «Νικόλαος Περαντινός»]

Έκθεση σύγχρονης τέχνης

Συμμετέχουν: Πέγκυ Ζάλη και Παναγιώτης Λιανός, Κατερίνα Κομιανού, Αθηνά Κουμπαρούλη, Phantom investigations (Ινώ Βαρβαρίτη και Γιάννης Δελαγραμμάτικας).

Επιμέλεια: Δέσποινα Ζευκιλή

Τίτλοι έργων

• Αθηνά Κουμπαρούλη, Dreams made of wax, they melt at sunrise (2024)
• Phantom investigations (Ινώ Βαρβαρίτη και Γιάννης Δελαγραμμάτικας), κανένα ίχνος αρχής, καμία προοπτική τέλους (2024)
• Πέγκυ Ζάλη και Παναγιώτης Λιανού, Alien species served with local purities (2024)
• Κατερίνα Κομιανού, Μέδουσα (2023), uneasy love affair (2024)

^[1] Chiara Bottici, «Ο οικοφεμινισμός ως διατομική οικολογία», μετάφραση: Αθανάσιος Κατσικερός, έκδοση: Προσωρινή Ακαδημία Τεχνών / ΠΑΤ στο πλαίσιο του Waste/d Pavilion – Επεισόδιο 2 στο State of Concept Athens (27 Μαΐου 2022 – 24 Σεπτεμβρίου 2022).  https://temporaryacademy.org/wp-content/uploads/2021/03/chiara-bottici-1.pdf

^[1]  Φεστιβάλ Βωβούσας: (Α)συνέχειες στα ψηλά βουνά ή πώς καταρρίπτονται τα κυρίαρχα αφηγήματα για την ερήμωση του ορεινού τοπίου, συνέντευξη στη Δέσποινα Ζευκιλή, αθηνόραμα, 2 Νοεμβρίου 2023, https://www.athinorama.gr/texnes/3022541/festibal-bobousas-asunexeies-sta-psila-bouna/.

^[1] Δανείζομαι τον όρο από το ποίημα του Δημήτρη Γκιούλου διαπιστώσεις 1 από τη συλλογή ακραία καιρικά φαινόμενα (εκδόσεις Θίνες, 2023), απ’ όπου και οι παρακάτω στίχοι:

Βράδια σαν το αποψινό
που καταριέμαι τα κόκαλα του Ελύτη
και επιστρατεύω
την όποια εφευρετικότητα
μου έχει απομείνει
για να σκεφτώ νέες βρισιές για το
ελληνικό καλοκαίρι
Βράδια σαν το αποψινό
έναν ψυχίατρο θέλω να πιάσω
από το πέτο
να του μιλήσω για τη μεσογειακή
κατάθλιψη